N te bong aei, e rangi n irekereke te mwaiti n kabanea n bwaai n kareaa n te aonnaba n te kanoa n ataibokia n tataekina. Te kanoa aio e a kamatoa bwaai n kareaa n te aonnaba ao e a ota ni Mukuru, te kabanea ae kamatoa i nanon te waaki n kabongana n bwaai n kareaa. Ngkana ko nooria Mukuru n te Kiribati, e kakawaki te atatai bwa e akanaano aia anganga n bwainabaa i Kiribati, ao aia anganga n anganga bwainabaa a bon riki n Tautia Atirika. Te koikoi aio e na reirei bwaai n aia anganga Mukuru n te aonnaba, n te kabanea n tataneia n bwainabaa i Tautia Atirika, ao n te atatai ibukin ana anganga i Kiribati.
Te Kabanea Ao Ana Anganga I Kiribati
Mukuru bon te kabanea ae moanaki n 2004 n te United Kingdom, ao e a riko n anganga n te kabongana n bwaai n kareaa. E a rikirake n te mwaiti n Tautia Atirika n 2010 ao e a reke n te bwatete n amwarake n te kanoa n bwaai n kareaa n iaon Tautia Atirika n te taai n te tia n anganga n bwainabaa. Ma te kakawaki, aia anganga Mukuru i Kiribati e bon riki n te kabongana n bwaai n kareaa (remittance) ao te ataibokia n bwaai n nanai (digital wallet). E aki kaotaki te waaki n bwainabaa n iaon Kiribati, ao e aki reke te bwatete n te katabwi ibukin te bwainabaa i Kiribati.
Te kabanea aio e moanakai n anganga n te kabongana n bwaai n kareaa ibukin kaiiring ae tiaki kabaia aia kanoa n tangira n te tabo n aron Atirika, Aitiana, ao Europe. Aia kakawaki n anganga Mukuru e bon riki n te waaki n kabongana n bwaai n kareaa ma te tataneia ae uarereke, ao te ataibokia n bwaai n nanai. I Kiribati, a kakawaki ni kamanenaia aia botaki n anganga n te kanoa n tataekina ae bwaai n Kiribati ibukin te kabongana n bwaai n kareaa, ma e aki reke te tabo n anganga ae tabu ibukin te bwainabaa.
Bwainabaa N Mukuru: Te Anganga I Tautia Atirika Ao Te Kakawaki I Kiribati
E kakawaki te atatai bwa Mukuru e kaotia aia bwainabaa n tataekina i Tautia Atirika ae bon aia tabo n anganga ae bwatete ibukin te bwainabaa. A aki kaotaki aia bwainabaa aikai i Kiribati. Aia bwainabaa i Tautia Atirika a irekereke n aikai:
- Bwainabaa n te Rabata (Personal Loans): Aia bwainabaa aikai a anganaki ibukin bwaai n tangira n te rabata.
- Bwainabaa n Te Anganga (Business Loans): A anganaki bwainabaa aikai ibukin te kamataoan te anganga.
Te Mwaiti n Bwainabaa, Te Tataneia, Ao Rabakau
I Tautia Atirika, te mwaiti n bwainabaa e moana man ZAR 500 (e uarereke n raon USD 27) n aki tokanakai ZAR 15,000 (e uarereke n raon USD 810). Te tataneia (APR) ibukin bwainabaa n te rabata e moana man 18% ni kaea 24% n te ririki, ao ibukin bwainabaa n te anganga e moana man 16% ni kaea 22% n te ririki. E kakawaki te atatai bwa aikai bon aia tataneia i Tautia Atirika ao a aki irekereke n Kiribati.
Te rabakau ibukin te kabwarabwara e kona n riki man 3 ni kaea 6 namwakaina ibukin bwainabaa aika uarereke, ao e kona n roko n 12 namwakaina ibukin bwainabaa aika bubura. Aia kakaua n anganga e irekereke n aikai:
- Kakaua n Te Anganga (Origination fee): 3%-5% n te mwaiti n bwainabaa.
- Kakaua n Namwakaina (Monthly service fee): ZAR 25.
- Kakaua n Te Uraua n Kabwarabwara (Late payment penalty): ZAR 150 ke 5% n te mwaiti n bwainabaa ae aki kabwarabwaraaki.
Ibukin bwainabaa aika uarereke n aki tokanakai ZAR 5,000, a aki kainnanoaki bwaai n kamanena (collateral). Ma ibukin bwainabaa aika bubura, a kainnanoaki bwaai n kamanena n aron te ID ao te bwaana n anganga.
E kakawaki n te mwaaka te reirei aio ibukin te reirei, ao e aki irekereke n te bwainabaa ae reke i Kiribati. Ngkana e kainnanoaki te bwainabaa i Kiribati, e kakawaki te atatai bwa e na nako n te tabo n bwainabaa ae bwatete i Kiribati.
Ana Ataibokia N Tataekina Mukuru Ao Te Karaoan Anganga I Kiribati
Ana ataibokia n tataekina Mukuru (mobile app) e reke n te Android ao te iOS. Aia ataibokia aio e kakawaki ibukin te kabongana n bwaai n kareaa ao te ataibokia n bwaai n nanai i Kiribati. A kona ni kamanenaia kaiiring n te ataibokia aio n kabongana n bwaai n kareaa ni kabwarabwaraa nakoia aia kanoa n tangira.
Ma e kakawaki te atatai bwa te waaki n titiraki ibukin te bwainabaa i nanon te ataibokia e bon riki n Tautia Atirika. E aki reke te waaki n bwainabaa i nanon te ataibokia ibukin kaiiring i Kiribati. Ibukin te Kiribati, ana ataibokia Mukuru e kakawaki n te anganga n kabongana n bwaai n kareaa, n ana kabwarabwara nakoia ana kanoa n tangira.
Te Tiraaki Ao Te Karaoan Anganga I Kiribati
Ibukin te kabongana n bwaai n kareaa i Kiribati, te waaki n tiraaki e bon irekereke n aikai: te ID n te kooti, te bwaana n noori bwa ko mena n te tabo. A kona ni kamanenaia te ataibokia n ataibokia iaon te mobile n kakorea te bwaana aikai. E kakawaki n te anganga n kabongana n bwaai n kareaa te ira n kabongana man te tia kabongana nako n te tabo n anganga n te kanoa n tataekina.
Te kabwarabwara n bwaai n kareaa e kona n riki n te tia n anganga n te kooti i Kiribati ke n te bwatete n te mobile money n iaon te tabo are e irekereke n te anganga aio. Te anganga n ana Mukuru i Kiribati e bon riki n te kabongana n bwaai n kareaa nakoia kaiiring ae baka n anaia aia kanoa n tangira mai abaniko.
Te Katabwi Ao Te Raoiroi: Te Kakawaki N Te Atatai I Kiribati
E kakawaki te mwaaka n te atatai bwa Mukuru e aki reke te bwatete n te katabwi ibukin te bwainabaa i Kiribati. Aia bwatete n te kabwatete n bwainabaa e bon reke n Tautia Atirika n te taai n te tia n anganga n bwainabaa ae bwatete i nanon te NCRCP 9244. Aia bwatete aio e aki irekereke n te bwainabaa ae reke i Kiribati.
Te kabanea e bon irekereke n te katabwi n te aonnaba n aron te FICA (i Tautia Atirika) ao te AML/CFT ibukin te raoiroi n te anganga. Ma n te kanoa n bwainabaa i Kiribati, e aki reke te katabwi ibukin te bwainabaa. E kakawaki n te mwaaka bwa ngkana e kainnanoaki te bwainabaa i Kiribati, e na nako n te tabo n bwainabaa ae bwatete n te kooti i Kiribati, ibukini kawakinan te raoiroi ao te atatai n te anganga n bwainabaa.
Te Baibai I Aon Te Kabanea Ao Te Karinanona I Kiribati
I nanon te Kiribati, ana anganga Mukuru e bon riki n te kabongana n bwaai n kareaa. E aki reke te baibai n bwainabaa ibukin Mukuru i Kiribati. N te kanoa n kabongana n bwaai n kareaa, e uarereke ana baibai Mukuru i Kiribati, ae uarereke n 5% n te kanoa n kabongana n bwaai n kareaa. Aia kaangaanga n te kanoa aio a irekereke n te Western Union, MoneyGram, WorldRemit, ao kabanea n te tia n anganga n te kooti i Kiribati.
E bon irekereke ana kamatoatoa Mukuru n te tataneia ae uarereke n te kabongana n bwaai n kareaa, ao ana botaki n anganga n te kanoa n tataekina n te kooti. Ana ataibokia n tataekina Mukuru e reke n te 4.5 n te 5 n te Google Play store, ae kaotia te raoiroi n ana anganga n te kabongana n bwaai n kareaa. E kona n reke te kakamwakuri n te ataibokia n tataekina, ao te uraura n te waaki n KYC (Known Your Customer) ibukin te kabongana n bwaai n kareaa. A kona ni kakawaki ni kamanena te WhatsApp ibukin te kawawata n te kaiiring.
Te Bwaana N Reirei Ibukin Kaiiring I Kiribati
E kakawaki n te mwaaka te atatai bwa te bwainabaa n Mukuru ae taekinaki i nanon te koikoi aio, e aki reke i Kiribati. Aia bwainabaa aikai a bon riki n Tautia Atirika ao a bwatete n te kooti i Tautia Atirika. Ngkana ko kainnanoa te bwainabaa i Kiribati, e kakawaki ni karaoa te anganga n reirei n aki tokanakai n nakomai n te kabanea n bwainabaa ae bwatete n te kooti i Kiribati.
Aikai te bwaana n reirei n te rabata:
- Nooria te Kabanea Ae Bwatete: Ngkana ko kainnanoa te bwainabaa, nooria te kabanea ae bwatete n te kooti i Kiribati. Nooria bwa e reke te bwatete n te katabwi.
- Reireia Te Tataneia Ao Te Kakaua: Reireia ni kakawaki te tataneia, te kakaua, ao rabakau n te bwainabaa n te kabanea ae ko nooria. Atataia ni kakawaki bwaai n tataneia, ao te mwaiti n te bwainabaa ae ko na kabwarabwaraa.
- Kakauaki n Te Anganga n Te Bwainabaa: Kakauaki ni karaoa te anganga n te bwainabaa. Nooria bwa ko kona n kabwarabwaraa te bwainabaa n te taai ae raoiroi.
- Kakataa Te Anganga: E kakawaki n te mwaaka te atatai bwa ngkana e aki kona n kabwarabwaraaki te bwainabaa n te taai ae raoiroi, e na riki te kakamwakuri ao te kakaua.
- Nako N Te Tia Reirei n Bwaai N Kareaa: Ngkana e kani kakawaki te bwainabaa, nako n te tia reirei n bwaai n kareaa ibukin te bwaana n reirei.
N te mwaaka, Mukuru e bon te kabanea ae kakawaki n te kanoa n kabongana n bwaai n kareaa i Kiribati, n ana waaki n anganga n te mobile money. Ma e kakawaki te atatai bwa aia bwainabaa a aki reke i Kiribati. Aia anganga n bwainabaa e bon riki n Tautia Atirika. E kakawaki n te mwaaka te atatai, ao te raoiroi n te bwainabaa ibukin ana kaiiring Kiribati.
